“Be not afeard; the isle is full of noises”. Deze mysterieuze woorden uit Shakespeares The Tempest smeken haast om op muziek te worden gezet, en dat is exact wat de Finse componist Jean Sibelius deed. The Tempest is een fantasierijk verhaal waarin atmosfeer, gevoel en gemoed belangrijker zijn dan acties en gebeurtenissen. Precies daarom is de raadselachtige toneelmuziek van Sibelius uitermate geschikt. Maar er is nog meer dat deze krachtenbundeling van twee giganten uit de cultuurgeschiedenis, hoewel gescheiden door drie eeuwen, zo interessant maakt. Van beide kunstenaars is The Tempest hun laatste én tegelijk hun meest fascinerende werk. Hun onderlinge verwantschap gaat dan ook dieper dan men op het eerste zicht zou denken.
Laatste meesterwerk
Dankzij het enorme succes van zijn Finlandia, de officieuze hymne van de Finse onafhankelijkheidsstrijd, werd Sibelius in eigen land al snel een ware volksheld. Het lijkt erop dat hij na de Eerste Wereldoorlog, geconfronteerd met een nieuwe wereld én een nieuwe dominante componeertrant, de moed verloor om te componeren. Na 1926, het jaar dat The Tempest in première ging, zijn er slechts een handvol werken van Sibelius overgeleverd, hoewel hij pas dertig jaar later overleed. Zijn vergeten toneelmuziek markeert het begin van zijn artistieke pensioen, dat bekendstaat als de ‘Stilte van Järvenpää’. Kan het toeval zijn dat Sibelius zich precies met The Tempest nog liet verleiden tot het componeren van een laatste meesterwerk?
Shakespeares The Tempest uit 1611 is letterlijk en figuurlijk gehuld in mist, en er gaat hoe dan ook een enorme aantrekkingskracht van uit. Een storm doet een schip stranden op een eiland dat bevolkt wordt door een schare vreemde individuen: de oude tovenaar Prospero en zijn dochter Miranda, de etherische geest Ariël en het aardse monster Caliban. De komst van de schipbreukelingen zet een dynamiek in gang van wraak en vergeving, van jonge liefde en oude vetes. Het verhaal eindigt met de tovenaar Prospero die afscheid neemt van zijn magische kunsten door zijn staf te breken en zijn boek in zee te gooien.
Niet enkel was The Tempest Shakespeares allerlaatste werk, het is ook zijn enige werk dat niet gebaseerd is op een ouder verhaal. Het bekleedt dus een bijzondere plaats binnen zijn oeuvre. Extra interessant is dat Shakespeare in zijn manuscript aanwijzingen noteerde waar de tekst kan worden aangevuld met muziek. Die zou dienen om de diepere betekenislagen van de tekst te ontsluiten. De toevoeging van muziek lijkt met andere woorden essentieel om Shakespeares werk volledig tot zijn recht te laten komen. Vele componisten voelden zich geroepen (Purcell, Beethoven, Tsjajkovski, Sullivan, Honegger, Adès, …), maar weinigen boekten er succes mee. Tot Sibelius het manuscript toegeschoven kreeg.
Twee Genieën
“Shakespeare en Sibelius, twee genieën, hebben elkaar gevonden”, schreef een criticus na de première op 15 maart 1926 in het Koninklijk Theater van Kopenhagen. Sibelius’ muziek volgt het verloop van Shakespeares verhaal, maar valt (net als Shakespeares verhaal) eerder te begrijpen als een set tableaus dan als een verhaal met een welomlijnde plot. Sibelius’ muziek is bijzonder beeldrijk en fantasievol en roept de auditieve illusie op van ruimte. Zo neemt muziek in Sibelius’ toneelversie van The Tempest de dramatische hoofdrol op die Shakespeare ervoor voorzien had. De muziek creëert een auditief landschap waar de storm doorheen raast. Muziek is dus tegelijk subject en object van het werk. “The isle is full of noises…”
Maar de verwantschap tussen Sibelius en Shakespeare gaat ook verder dan dat. Het verhaal raakte wellicht een gevoelige snaar bij Sibelius. Interpretatoren leggen een link tussen het personage van Prospero de tovenaar, Shakespeare als dichter en Sibelius als componist. Alle drie bezitten ze bepaalde krachten die ze via een kunstig medium tot uiting brengen. Bovendien zijn ze alle drie figuren die aan het einde van een traject terugblikken op een rijk gevuld verleden en wellicht handelen vanuit een terugblikkend perspectief. Prospero, Shakespeare en Sibelius vertegenwoordigen in die zin elk het ideaal van het Genie, dat in grote mate boven de actie staat, eerder contemplatief in het leven staat, en een emotionele afstand bewaart ten opzichte van zijn omgeving.
Afscheid van de kunstenaar
Zowel Sibelius’ als Shakespeares The Tempest we dus begrijpen als een metafoor voor het afscheid van de poëtische krachten van hun maker. Net als Prospero in het verhaal leggen Sibelius en Shakespeare met The Tempest hun kunsten neer. De kracht van dit theaterconcert zit dan ook in de thematiek die op verschillende niveaus tegelijk werkt. Het Antwerpse theatergezelschap de Roovers gaat aan de slag met dit fascinerende bronmateriaal, en beweegt zich al vertellend doorheen de stormachtige, onaardse atmosfeer van Shakespeare en Sibelius. AH
Theaterconcert: The Tempest
vr 13.01.2023 – 20:00
Koningin Elisabethzaal, Antwerpen
zo 15.01.2023 – 15:00
CCHA, Hasselt
Categorieën:Uncategorized
antwerpsomagazine.wordpress.com 