*’Kullervo, zoon van Kalervo, hij, de knaap met blauwe kousen’
Sibelius combineert muziek en mythologie in weergaloos meesterwerk
Toen Jean Sibelius in 1892 Kullervo aan het Finse muziekleven voorstelde, maakte hij een daverende entree. Terecht, want alles aan deze weergaloze symfonie voor koor en vocale solisten klinkt nieuw en origineel. Strijkers als ruisend woud, wroetende houtblazers, koperkoralen van graniet en heftige paukensalvo’s: alle ingrediënten van Sibelius’ indringende schriftuur zijn present. Zijn eerste, zelden uitgevoerde meesterwerk vertelt het meeslepende verhaal van de antiheld Kullervo, die succes nastreeft maar onheil oogst. Een kolfje naar de hand van de Finse dirigent Leif Segerstam.
Het zou een quizvraag kunnen zijn. Wat begint met een ei en eindigt met de hoogzwangere maagd Maria? Antwoord: de Kalevala. Dit grandioze heldenepos, waarin in vijftig ‘runen’ of hoofdstukken de Finse mythologie uit de doeken gedaan wordt, is het levenswerk van Elias Lönnrot. Deze medicus maakte in de eerste helft van de negentiende eeuw verschillende rondreizen door Finland om volkszangers en -vertellers op te zoeken die mythologische verhalen uit het hoofd konden voordragen. De transcripties die Lönnrot van hun verhalen en sagen maakte, werden vervolgens door hem herschreven en gerangschikt tot één groot episch gedicht over de volkeren van Kalevala en van Pohja.
Ook al was de Kalevala, die voor het eerst in boekvorm verscheen in 1835, een romantisch, negentiende-eeuwse fabrikaat, het werd onthaald als een oorspronkelijk volksepos. Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw kreeg de Kalevala een steeds grotere cultuurpolitieke impact. Zo werden vanaf de jaren 1880 steeds meer kinderen genoemd naar personages uit het boek. Niet alleen kinderen, maar ook straten, schepen, gebouwen, kantoren, ondernemingen, bedrijven, kranten, theaters, instellingen en clubs werden bedacht met betekenisvolle namen uit de Kalevala. De datum waarop Lönnrot de eerste versie van de Kalevala voltooide (28 februari) wordt in Finland nog steeds gevierd als ‘Kalevaladag’, een feestdag van de Finse cultuur.
‘Volgens mij is het van begin tot eind modern. Ik denk dat het louter muziek is, thema met variaties’, zo schreef Sibelius nadat hij de Kalevala voor het eerst doorlas. De beloftevolle componist was meteen weg van het robuuste karakter van deze mythen en de ‘moderniteit’ van Lönnrots verzen. Nauwelijks had hij de laatste pagina van de Kalevala omgedraaid of hij zette de eerste schetsen van Kullervo op papier. ‘Ik werk aan een nieuwe symfonie, volledig in Finse stemming’, zo schreef de componist vanuit Wenen aan zijn verloofde. Het werk aan deze koorsymfonie, het meest ambitieuze en omvangrijke muziekstuk dat hij tot dan toe ondernomen had, vorderde echter zeer langzaam. Twee maanden voor de première moesten de laatste twee delen nog geschreven worden. ‘Het werk is nog niet klaar, maar ik heb het allemaal scherp in mijn hoofd’, schreef Sibelius een tweetal weken voor de geplande uitvoering. ‘O, hoe verlang ik ernaar om op het podium te staan en mijn werk voor te stellen.’
‘De Kalevala is een grandioos heldenepos, waarin in vijftig ‘runen’ of hoofdstukken de Finse mythologie uit de doeken gedaan wordt.’
Toen dat eindelijk gebeurde, op 28 april 1892, werd Sibelius onthaald als een volksheld. Voor het eerst in de Finse muziekgeschiedenis kreeg het publiek een programmablaadje met teksten in het Fins. Bovenal was het muziek die niet klonk alsof ze door een buitenlander geschreven was. Componist en criticus Oskar Merikanto sloeg de nagel op de kop door in de krant te schrijven: ‘wij herkennen deze tonen als de onze, ook al hebben we ze nog nooit gehoord.’ Na afloop kreeg de componist een krans met een van de laatste verzen uit de Kalevala: ‘daarmee is de weg geëffend, het pad geopend voor de toekomst’.
Als onderwerp voor zijn symfonie koos Sibelius voor Kullervo, de beroemdste antiheld uit de Kalevala. In vijf afzonderlijke, niet gerelateerde bewegingen schetst Sibelius het prachtige verhaal van deze bijzondere figuur. De eerste beweging is een soort sfeerscheppende prelude, waarin Sibelius’ unieke taal detecteerbaar is: een op kleur gefocuste roterende aaneenschakeling van motieven. In de tweede beweging, Kullervo’s jeugd, vat Sibelius de jeugd van Kullervo in een origineel wiegenlied. In het omvangrijke derde deel verlaat Sibelius de zuiver symfonische opzet en zet hij mannenkoor, sopraan en bariton in om het verhaal van Kullervo en zijn zus te vertellen. Nooit eerder was een Fins componist zo dicht gekomen bij het schrijven van operamuziek in de landstaal.
Sibelius vervolgt het verhaal met een vierde, tekstloze scherzo-beweging die het ten strijde trekken van Kullervo verbeeldt. Het continue opbreken van folkloristische melodieën door tremolo’s maakt deze beweging verrassend modern en complex. In het laatste deel vertelt het mannenkoor over Kullervo’s zelfmoord. Sibelius pakt zelfmoord en dood in met melodieën die ook in de eerste beweging aan bod kwamen, maar die nu in een fatale, duistere variant klinken.
De vocale symfonie Kullervo werd het begin van Sibelius’ levenslange fascinatie voor de Kalevala. Tal van zijn symfonische gedichten nemen een passage uit de Kalevala als uitgangspunt. Maar ook in andere composities, zoals het pianowerk Kyllikki of het koorwerk Het ontstaan van het vuur liet hij zich vervoeren door de Finse mythologie. Belangrijker nog dan de inhoud, is de muziektaal van dit werk. Ook al is het dan een jeugdwerk, toch bevat Kullervo de kiem van Sibelius’ latere, symfonische schrijfstijl. De rapsodische vormen, het ingenieuze roteren van motiefjes en thema’s, de melodieën die rondom één enkele noot kronkelen, de enigmatisch repetitieve ritmes en sfeervolle kleuren: het zijn allemaal karakteristieken die Sibelius uniek maken. Het ongewone, haast antiromantische klankbeeld dat hij met Kullervo creëerde, is een ongerepte of rauwe muziektaal die mijlenver verwijderd is van Sibelius’ Europese tijdgenoten. TJ
Het verhaal van Kullervo
Het verhaal Kullervo is dat van een jongeman op ramkoers met de wereld. Al van bij zijn geboorte is Kullervo uit op wraak: zijn vader is gedood door diens broer Untamo en ook de rest van zijn stam is door Untamo uitgemoord, met uitzondering van Kullervo’s hoogzwangere moeder. Untamo slaagt er niet in zijn neefje Kullervo te vermoorden en verkoopt hem een aantal jaren later als herdersknecht. Wanneer Kullervo zijn mes stuk breekt op een steen die zijn meesteres in brood heeft ingebakken, valt Kullervo’s wereld uit elkaar: dit mes was het enige bezit dat hem uit zijn stam restte. Uit wraak drijft hij een kudde wolven en beren naar zijn meesteres om haar te verscheuren. Kullervo wacht een zwerversbestaan en trekt naar Lapland, waar hij wel zijn ouders terugvindt, maar niet zijn eigenwaarde. Kullervo blijkt niet geschikt voor het zwerversbestaan. Wanneer hij zijn (verloren gewaande) zus verleidt, stort die zich nadien uit schaamte in de rivier. Kullervo besluit wraak te nemen op Untamo: hij steekt diens hoeve in brand en vernietigt Untamo’s bezittingen. Wanneer hij terugkeert, is zijn moeder overleden. Op de plek waar hij zijn zus verleidde, pleegt Kullervo zelfmoord.100 jaar Finland
Op 6 december 2017 vierden de Finnen 100 jaar onafhankelijkheid. Ze kunnen terugblikken op een voorgeschiedenis die zowel door Zweden als door Rusland werd gekleurd. Van 1249 tot 1809 maakte het land deel uit van het Zweedse koninkrijk, in 1809 werd het veroverd door het Russische Rijk en ontstond het grootvorstendom Finland. Hoewel het land een eigen grondwet en een eigen regering had, werd de tsaar van Rusland grootvorst van Finland. En dat bleef bijna een eeuw zo. Na de Russische nederlaag in de Eerste Wereldoorlog brak de Februarirevolutie uit en verklaarde Finland zich eenzijdig onafhankelijk op 6 december 1917.
Vr 27.04.2018 — 20:00
Koningin Elisabethzaal, Antwerpen
Leif Segerstam dirigent
Tommi Hakala bariton
Helena Juntunen sopraan
Octopus Symfonisch Koor
Cappella Amsterdam
Sibelius Kullervo
Tickets vanaf €16
Categorieën:Verdieping
antwerpsomagazine.wordpress.com 